Alhoewel maar een klein deel van de asielzoekers in Nederland overlastgevend en crimineel gedrag vertoont, kampt een aantal gemeenten met (ernstige) overlast vanuit nabije COA-locaties. Het zorgt ook voor stress en onzekerheid bij andere COA-bewoners. Inzicht in de oorzaken van die overlast en criminaliteit biedt aanknopingspunten voor verbetering in de huidige aanpak.
Bureau Beke heeft in opdracht van het WODC onderzocht welke factoren ten grondslag kunnen liggen aan verschillende vormen van overlast en crimineel gedrag door COA-bewoners. De onderzoekers maken daarbij een onderverdeling naar factoren op landelijk, lokaal en individueel niveau, die elkaar deels kunnen beïnvloeden. In de infographic worden ze kort op een rij gezet. Niet alleen op afzonderlijk niveau, maar ook in onderlinge samenhang leveren deze factoren een basis voor verklaringen van overlast en criminaliteit door COA-bewoners.
Verschillende factoren verklaren overlast en criminaliteit door COA-bewoners
De onderzoekers maken op individueel niveau grofweg een onderscheid tussen COA-bewoners die:
- om verschillende redenen (financieren van een verslaving, familie in het herkomstland of om zich eenvoudigweg te verrijken) vermogenscriminaliteit plegen;
- vanuit een verslaving of trauma zorgen voor overlast en geweldscriminaliteit;
- vanuit onbegrip, wanhoop en frustratie vooral voor overlast en agressie binnen de COA-opvang zorgen.
De factoren op landelijk (de inrichting van de asiel- en opvangprocedure) en lokaal niveau (o.a. relatie met de omgeving) zijn daarbij medebepalend voor de drijfveren op het individuele niveau (en vice versa).
Beeld: © WODC
Verschil in aanpak
Grofweg zijn twee vormen van overlastgevend en crimineel gedrag te herkennen: moedwillig gedrag en gedrag vanwege onbegrip, verwarring en/of psychische klachten. Tegen moedwillig crimineel gedrag biedt de bestaande opsporing, vervolging en berechting volgens de onderzoekers voldoende uitkomst, mits men adequaat kan doorpakken. Het gaat hierbij vaak om kleine zaken, die afzonderlijk niet de moeite waard lijken, maar opeengestapeld misschien mogelijkheden bieden voor een aanpak op maat. Overlastgevend gedrag vanwege onbegrip, verwarring en/of psychische klachten verdient daarentegen een geheel andere benadering, waarvoor het zaak is om de zorg goed op orde te hebben. Een andere bejegening van de COA-bewoner die meer gezien en gehoord wordt, biedt in deze laatste context van oorzaken ook duidelijke preventieve mogelijkheden.
Meer aandacht voor gedrag dan voor labels
De nadruk op generieke kenmerken als land van herkomst (bijvoorbeeld al dan niet veilig land) of procedurestatus (bijvoorbeeld al dan niet procedure in ander Europees land doorlopen (Dublinclaim)) leidt onder bepaalde asielzoekers tot een gevoel van uitsluiting. Voor sommigen draagt dit ook bij aan hun gevoel dat positief gedrag er niet toe doet en dat zij niet gelijkwaardig behandeld worden. Dit kan aanleiding vormen voor frustraties en verbaal agressief gedrag naar medebewoners en COA-personeel. In de aanpak zou de nadruk moeten liggen op het feitelijke gedrag van asielzoeker en niet op generieke kenmerken ofwel labels.
Mogelijke oplossingen tegen overlast en criminaliteit
Vanuit allerlei bronnen wordt gewezen op het belang van een goede bejegening van de COA-bewoners. Het is essentieel dat COA-bewoners gezien en gehoord worden en op de juiste wijze bejegend worden door alle bij COA-bewoners betrokken partijen. Dit kan in preventieve zin al leiden tot betere afwegingen rondom een COA-bewoner die dreigt te ontsporen, maar kan in zorggerelateerde of repressieve zin ook uitkomst bieden als deze ontspoord is. Dit kan alleen gerealiseerd worden als de professionals die lokaal in de COA-opvang werkzaam zijn over voldoende tijd, middelen en kunde beschikken om dergelijke signalen op te pakken. Meer structurele en minder tijdelijke opvanglocaties en gerichte investeringen in en waardering voor personeel dat voor de COA-bewoners werkzaam is, kunnen elkaar hier wederzijds versterken in de preventieve aanpak van gedrag dat in een later stadium tot overlast en criminaliteit zou kunnen leiden.
Verslavingsproblematiek en psychische problemen, als belangrijke factoren die overlast en criminaliteit verklaren, wijzen naar de noodzaak van een versterkte inzet op toegang tot de zorg voor COA-bewoners. Dit noodzaakt ook tot het vinden van oplossingen voor de lange wachtlijsten en de wisselende verblijfslocaties waar COA-bewoners mee geconfronteerd worden.
Om verveling en daarmee overlast en criminaliteit tegen te gaan, wijzen de onderzoeksresultaten nadrukkelijk op het belang van zinvolle dagbesteding als scholing en werk.
De overlast die omwonenden van COA-locaties ervaren, lijkt af te nemen in die situaties waarin lokale overlegstructuren van COA, wijkagenten, gemeente ook bewoners en ondernemers vroegtijdig in de samenwerking betrekken. De ‘korte lijntjes’ die hier het resultaat van zijn, maken dat overlast ook sneller opgelost kan worden.
Voor de effectiviteit en zichtbaarheid van de strafrechtelijke aanpak is het volgens de onderzoekers van belang dat op overlast en crimineel gedrag altijd aangiftes volgen, zodat de politie deze zaken kan oppakken. Meer dan al gebeurt, kunnen bewustwordingsacties onder COA-bewoners en omwonenden wijzen op het belang van het doen van aangifte. Via lokale overlegstructuren zou dit ook aan bewoners en ondernemers gecommuniceerd kunnen worden.
Bij dit rapport schreef het WODC deze aanbiednota.