Voor migranten die niet in Nederland mogen blijven, speelt begeleiding en herintegratieondersteuning een beperkte rol in hun beslissingen om terug te keren. Deze beslissingen worden sterker beïnvloed door de omstandigheden in het land van herkomst van migranten, hun familiesituatie en hun sociale ondersteunende netwerken in Nederland. Toch kan begeleiding en herintegratieondersteuning een belangrijke bijdrage leveren: het helpt migranten hun weg te vinden in complexe juridische procedures, biedt praktische en logistieke ondersteuning bij terugkeer en vermindert kwetsbaarheid bij de terugkeer in hun herkomstland. Investeren in begeleiding en herintegratieondersteuning is daarom toch een goede keuze om medewerking bij vertrekbevelen te bevorderen en goed geleide migratiesystemen te ondersteunen.
Dat blijkt uit onderzoek van het Migration Policy Institute Europe in opdracht van het WODC. Het onderzoeksteam analyseerde bijna 118.000 dossiers, aangeleverd door de Dienst Terugkeer en Vertrek, die inzicht geven in het beslissingsproces onder migranten die een vertrekbevel hebben gekregen en daarin in het bijzonder de rol van herintegratieondersteuning en begeleiding. Daarnaast vonden tientallen gesprekken plaats met deskundigen uit het veld in Nederland en daarbuiten. Ook spraken de onderzoekers met Iraakse en Nigeriaanse migranten die naar hun herkomstland zijn teruggekeerd na een vertrekbevel.
Factoren bij beslissing tot terugkeer
Vaak hopen migranten die een terugkeerbesluit hebben ontvangen, alsnog een legale status te krijgen. De sociale netwerken waarover zij beschikken (en de hulp die hieruit volgt) en de omstandigheden in het land van herkomst spelen een belangrijke rol in de overweging om te blijven, of mee te werken aan vertrek. De familie van de migrant speelt ook een belangrijke rol. Sommige migranten keren terug om zich te herenigen met familieleden, bijvoorbeeld om zorg te verlenen. Maar anderen hebben juist angst om hun familie teleur te stellen en de belasting die hun familie thuis al voelt, nog verder te verhogen.
De beslissing van migranten om terug te keren wordt mede bepaald door:
- De duur van het verblijf in Nederland: langdurig verblijf zonder legale status vermindert de kans dat migranten kiezen voor begeleide terugkeer.
- De geloofwaardigheid van de uitzetting: bij landen waar Nederland succesvol mee samenwerkt, is de kans op begeleide terugkeer iets groter. Hoewel niet elk individu op dezelfde manier reageert op het risico op deportatie, vooral als het stigma op of de angst rondom de terugkeer hoog is.
Begeleiding en terugkeerpaden
Het onderzoek laat ook zien dat begeleiding de meeste impact kan hebben als deze op het juiste tijdstip plaatsvindt, aansluitend bij de veranderende situatie voor migranten in Nederland. Sommige migranten besluiten relatief zelfstandig tot terugkeer, als bijvoorbeeld een verslechterde gezondheid of familieverantwoordelijkheden hen aanzet terug te keren. In zulke gevallen helpt begeleiding vooral om procedures te verhelderen of om praktische en re-integratie ondersteuning te regelen.
Andere migranten accepteren terugkeer na een negatief asielbesluit. Dan kan begeleiding zich richten op het uitleggen van de juridische consequenties daarvan en op hulp bij het organiseren van de terugkeer.
En tenslotte zijn er ook mensen die uiteindelijk terugkeer accepteren uit een gevoel van hopeloosheid, meestal als gevolg van uitputting na een langdurig illegaal verblijf. Deze migranten hebben doorgaans intensievere begeleiding nodig, bijvoorbeeld om toegang te krijgen tot basisvoorzieningen, naast de organisatie van de terugkeer.
Al met al onderstrepen deze verschillende situaties het belang van een benadering die strategische richtlijnen biedt voor verschillende profielen van migranten en het stadium van het migratiepad waar zij zich in bevinden.
Maatregelen om begeleiding te versterken
De onderzoekers noemen vier stappen die kunnen worden gezet om begeleiding en herintegratieondersteuning verder te verbeteren, zoals:
- Scherp begeleiding aan op belangrijke beslismomenten, zoals na een negatief asielbesluit. Dan zijn migranten mogelijk ontvankelijker om mee te werken aan vertrek. De onderzoekers roepen begeleiders op open gesprekken te voeren met oog voor het emotionele gewicht van de terugkeerbeslissing.
- Betrek een divers netwerk van begeleidingspartners en werkwijzen om in te spelen op diverse migrantprofielen. Niet-gouvernementele organisaties zijn vaak beter in staat om moeilijk bereikbare groepen en migranten met lange illegale verblijfsduur te bereiken.
- Verbreed kennis over landen en diaspora-netwerken onder begeleiders, vooral over de situatie in het land van herkomst, zodat zij vertrouwen wekken en meer betekenisvolle gesprekken met migranten kunnen voeren.
- Werk nauw samen met vertrouwde partners in landen van herkomst, vooral via professionele herintegratiedienstverleners. Die kunnen de bereidheid van migranten om terug te keren beïnvloeden en hun kansen op succesvolle herintegratie vergroten. Familie of leden van de gemeenschap kunnen ook hulp bieden aan terugkerende migranten.
De bevindingen uit het onderzoek benadrukken het belang van het uitbreiden (of ten minste behouden) van begeleiding en herintegratieondersteuning. En onderstrepen de voordelen van investeringen in partners van de overheid (zoals maatschappelijke organisaties), in de training van caseworkers die de migranten begeleiden en in het bieden van ondersteuning in het land van herkomst die duurzame bestaansmiddelen bevordert en bijdraagt aan lokale ontwikkeling.
Bij dit rapport schreef het WODC deze aanbiednota.