Voor een goed functionerende rechtsstaat is het cruciaal dat mensen toegang hebben tot het recht. Ze kunnen hierdoor hun rechten in de praktijk brengen en bescherming krijgen tegen onrechtvaardigheid in beleid, rechtspraak en wetgeving. Ook helpt het hun juridische problemen op te lossen. Dat is individueel en maatschappelijk van belang, omdat juridische problemen en geschillen negatieve sociale, economische en gezondheidseffecten kunnen hebben. De kinderopvangtoeslagaffaire heeft laten zien hoe indringend de gevolgen voor burgers zijn als het mis gaat. Ook de negatieve gevolgen van complexe scheidingen voor kinderen, laten zien dat het belangrijk is juridische problemen en geschillen snel en goed op te lossen.
Toegang tot het recht is een belangrijk thema binnen het onderzoek van de kennislijn, net als geschilbeslechting, rechtsbescherming en civiele en bestuurlijke rechtspleging. Ook onderzoeken we gerechtelijke en buitengerechtelijke geschiltrajecten en mediation in strafzaken. In ons onderzoek besteden we concreet aandacht aan de (potentieel) juridische problemen die burgers en bedrijven onderling of met de overheid ervaren. Ook de oplossingsroutes die deze rechtzoekenden volgen, de drempels die zij hierbij ervaren en de (rechts)hulp die zij nodig hebben bij het oplossen van hun problemen zijn onderwerp van onderzoek. Daarnaast besteden we aandacht aan nieuwe manieren waarop gerechtelijke en buitengerechtelijke procedures (kunnen) worden ingericht en de implicaties daarvan voor betrokken partijen, met specifieke aandacht voor aspecten zoals ervaren rechtvaardigheid, tevredenheid en naleving.
Met ons onderzoek geven we inzicht in het functioneren van het rechtssysteem, de impact die het rechtssysteem op rechtzoekenden heeft en de expliciete dan wel impliciete veronderstellingen waarop wet- en regelgeving wordt gebaseerd. Zo wordt er bijvoorbeeld vaak van uitgegaan dat rechtzoekenden met een beetje hulp zelf hun juridische problemen kunnen oplossen (zelfredzaamheid). Ons onderzoek laat zien welke drempels rechtzoekenden ervaren bij het oplossen van hun juridische problemen. Door steeds complexer wordende wetgeving en de juridisering van de samenleving kan het moeilijk zijn om het probleem zelf aan te pakken en tot een oplossing te komen. Ook krijgen burgers en bedrijven in het dagelijks leven vaker met wetgeving te maken. Het is dan ook van belang dat zij gebruik kunnen maken van kwalitatief goede en betaalbare rechtshulp, zowel in gerechtelijke als buitengerechtelijke procedures.
De kennislijn voert empirisch-juridisch onderzoek uit. Dat houdt in dat het sociaalwetenschappelijk perspectief en het juridisch perspectief in de onderzoeksprojecten worden gecombineerd. Daarbij worden in het onderzoek ook kwalitatieve en kwantitatieve methoden gecombineerd en wordt gebruik gemaakt van uiteenlopende informatiebronnen (zoals interviews, enquêtes, registratiegegevens, gerechtelijke dossiers, beleidsdocumenten en wetgeving).
Medewerkers
Dr. W.J. (Willem-Jan) Verhoeven (Kennislijncoördinator)
Dr. T. (Teun) Geurts
Dr. M.S. (Myrte) Hoekstra
Dr. mr. V. (Vanja) Ljujic
R.R. (Renate) van Riezen-den Bak MSc.
Mr. drs. M.P.C. (Marit) Scheepmaker
G. (Gieneke) Teeuwen LLM. MSc.
Vijf onderzoeken uitgelicht
De kinderopvangtoeslagaffaire heeft voor veel leed gezorgd bij de gedupeerde gezinnen. Het is dan ook van groot maatschappelijk belang om inzicht te krijgen in wat er mis is gegaan. Veel aspecten van de problematiek rondom de kinderopvangtoeslagaffaire zijn reeds onderzocht en de resultaten zijn in verschillende rapporten beschreven. Het onderzoek naar de toegang tot gesubsidieerde rechtsbijstand voor de gedupeerde ouders laat zien dat deze ouders moeilijk toegang kregen tot gesubsidieerde juridische hulp. Er werd vaak vanuit gegaan dat zij het zelf, zonder advocaat, af konden. Dat droeg eraan bij dat een deel van de gedupeerde ouders niet de rechtshulp kreeg, die gezien de complexiteit van de zaken wel nodig was.
Een groot deel van de Nederlandse bevolking krijgt op enig moment te maken met juridische problemen of conflicten. Het kan dan onder meer gaan om consumentenproblemen, zoals het aankopen van een defect product, arbeidsconflicten, burenruzies, echtscheidingen en schulden. Burgers kunnen proberen deze problemen zelf aan te pakken of ze kunnen hiervoor een beroep doen op het recht, bijvoorbeeld door een advocaat in te schakelen of het probleem aan een rechter voor te leggen. Wij hebben gekeken naar de drempels die mensen ervaren om een beroep te doen op het recht. Het blijkt hierbij niet alleen te gaan om financiële drempels, maar ook om psychologische drempels en handelingsverlegenheid. Mensen zijn bijvoorbeeld bang om een professional in te schakelen of schamen zich voor hun probleem, of ze weten niet hoe ze het probleem het beste aan kunnen pakken.
Vertrouwen van de burger in de overheid wordt onder andere beïnvloed door het procedeergedrag van de overheid. De overheid wil daarom bestuursorganen stimuleren om het aantal door het bestuursorgaan ingestelde hoger beroepsprocedures terug te dringen en zo burgervriendelijk mogelijk te procederen. Hiervoor is meer inzicht nodig in de beweegredenen achter het instellen van hoger beroep en de bejegening door rechtscolleges en bestuursorganen in de fase van hoger beroep. In het onderzoek wordt verslag gedaan van de ervaringen hiermee vanuit vijf bestuursorganen en zes appelcolleges. Daarnaast zijn de stappen in kaart gebracht die door het bestuursorgaan worden gezet om een besluit in de bezwaarfase geaccepteerd te krijgen of om overeenstemming te bereiken.
In de afgelopen twee decennia brachten technologische ontwikkelingen diepgaande veranderingen teweeg in de rechtssystemen van veel westerse samenlevingen. Dit varieert van digitalisering van bestaande procedures, zoals casemanagement in rechtbanken, tot de introductie van nieuwe digitale wegen om geschillen op te lossen. Gezien de mogelijke voordelen van online geschilbeslechting, streven veel landen ernaar om nieuwe online methoden binnen hun rechtssysteem te ontwikkelen en bestaande digitale instrumenten verder uit te breiden. In sommige landen worden traditionele rechtbankprocedures zelfs volledig vervangen door online geschilbeslechtingsplatformen. Het Civil Resolution Tribunal, operationeel vanaf juli 2016, wordt door velen gezien als een blauwdruk voor zo’n succesvolle vervanging van de traditionele rechtbank. De meerwaarde van zo’n systeem voor de Nederlandse context is echter niet zonder meer duidelijk. Wij onderzochten wat de mogelijke voor- en nadelen zijn van invoering van zo’n systeem in Nederland.
Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens formuleerde in 2009 het uitgangspunt dat een verdachte die door de politie wordt verhoord, enige vorm van rechtsbijstand moet hebben. Als het daaraan heeft ontbroken, mogen de afgelegde verklaringen niet tegen hem worden gebruikt. Sinds 1 maart 2016 hebben verdachten van een strafbaar feit dan ook recht op bijstand van een advocaat tijdens het politieverhoor. Dit recht is ingevoerd om te kunnen voldoen aan de grondslagen van een eerlijk proces. Wij onderzochten dit nieuwe recht wat betreft de organisatie, de uitvoeringspraktijk en de rol van de advocaat tijdens het verhoor. Het biedt zicht op de ervaringen met het nieuwe recht en de knelpunten in de uitvoeringspraktijk.
